صندوق جهانی طبیعت(WWF: World Wide Fund for Nature)  اعلام کرده که ۱.۱ میلیارد نفر در دنیا مشکل دسترسی به آب‌شیرین دارند. پروژه‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای که در اصل پروژه‌های مهندسی خیلی بزرگ به منظور انتقال آب از حوضه‌های آبخیز پرآب به حوضه‌های کم‌آب هستند، یکی از راهکارهای پیشنهادی مهندسان سازه برای حل معضل کم‌آبی هستند اما مهندسان محیط‌زیست با این راهکار با احتیاط برخورد می‌کنند. سوال اینجاست آیا انتقال آب از یک حوضه به حوضه دیگر همیشه چاره‌ساز است؟

صندوق جهانی طبیعت بعنوان یکی از معتبرترین سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی، پاسخ این سوال را منفی می‌داند. همه ما می‌دانیم که انتقال آب از یک حوضه به حوضه دیگر مستلزم ساخت سیستم‌های انتقالی و بالابرنده آب از جمله کانال‌ها، لوله‌ها و در عین حال زهکشی آنهم در مسافت‌هایی بسیار طولانی است. کارشناسان صندوق جهانی طبیعت بر این باور هستند که انتقال آب در مقیاس کلان تحت شرایط خاص می‌تواند نقش بسزایی در کاهش مشکل کم‌آبی نقاط مقصد داشته باشد اما واقعیت این است که چنین پروژه‌هایی را به طور کلی می‌بایست با دیده تردید و تعمق نگریست.

آسیب‌های زیست‌محیطی

پروژه‌های انتقال آب به طور جدی بر محیط‌زیست بالاخص در حوضه اهداکننده تاثیر می‌گذارند. گونه‌های بشدت در معرض خطر، تالاب‌های فهرست رامسر و مونترو و مناطق حفاظت‌شده از جمله مواردی هستند که می‌توانند تحت‌تاثیر چنین پروژه‌های کلان مقیاسی قرار گیرند. در ایران گونه‌هایی مانند یوز آسیایی که در خوشبینانه‌ترین حالت جمعیت آن ۱۲۰ فرد تخمین‌ زده شده، تالاب‌هایی مانند تالاب بین­المللی و پناهگاه حیات­وحش میانکاله واقع در استان مازندران که در اصل اولین تالاب ثبت­شده بین­المللی ایران است و هات‌اسپات البرز (Alborz Range Forest Steppe in Irano-Anatolian Region) جزو مواردی هستند که می‌توانند از پروژه انتقال آب بین‌حوضه‌ای مازندران به سمنان متاثر شوند.

صندوق جهانی طبیعت یادآور می‌شود که حتی زمانی که تنها ۱۰ الی ۱۵ درصد آب از یک حوضه گرفته می‌شود، باز هم این احتمال هست که خشکسالی در دوره‌های کم‌بارش هر دو حوضه را تحت‌تاثیر قرار دهد. برخی از پروژه‌های کلان انتقال آب بین‌حوضه‌ای از جمله در چین، مهاجرت‌های گسترده انسانی را به دنبال داشته‌اند و این مساله در عین آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی، آسیب‌های خاص زیست‌محیطی را نیز به دنبال داشته است. آمارهای جهانی حاکی از آن است که کشاورزان بدون دریافت سوبسیدهای کلان دولتی در مناطق دریافت‌کننده آب به طور متوسط به ازای هر مترمکعب آب نزدیک به یک دلار آمریکا هزینه می‌کنند و خود این مساله باعث می‌شود که محصولات تولیدی آنها در ابعاد محلی گران‌تر از آن چیزی باشد که در بازارهای جهانی در دسترس است و این بدان معناست که معاش کشاورزان نیز به این شکل می‌تواند با تهدید مواجه شود.

برخی مشکلات دیگر مرتبط با زهکشی

در بسیاری موارد مصرف آب در مناطق دریافت‌کننده یا مقصد پیش از فاز ساخت، مورد ارزیابی درست قرار نمی‌گیرد و همین مساله باعث می‌شود که مصرف آب به مرور زمان به شکل ناپایداری ادامه پیدا کند و بالطبع نیاز به مصرف آب روز به روز بیشتر شود. یک نمونه ساده این مساله را می‌توان در بخش کشاورزی سراغ گرفت. تخمین زده شده که بخش کشاورزی ۷۰ درصد مصرف آب موجود جهان را به خود اختصاص داده و هر ساله نزدیک ۶۰ درصد یا ۱.۵۰۰ تریلیون لیتر از آب مصرفی کشاورزی به همین شکل هدر می‌رود. با این وجود امکان تغییر و بهبود در کشاورزی وجود دارد. بعنوان مثال در مورد کشت پنبه که یکی از پرمصرف‌ترین محصولات کشاورزی در سطح جهان است، با استفاده از سیستم‌های آب‌پاش یا آبیاری قطره‌ای می‌توان به راحتی بیش از ۷۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کرد. صندوق جهانی طبیعت در جمع‌بندی خود این مساله را متذکر می‌شود که با اجرای پروژه‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای، انگیزه اجرای چنین طرح‌هایی در عمل کمتر و کم‌رنگ‌تر می‌شود.

توزیع ناهمگون آب، ضرورت غیر قابل انکار

یکی از مشکلات کشورهای بیابانی و نیمه بیابانی مانند ایران توزیع ناهمگون زمانی و مکانی بارش و رواناب است و همین مساله سبب شده تا حوضه‌های آبخیز مختلف کشور از نظر منابع آبی وضعیت‌های کاملاً متفاوتی داشته باشند چنانچه بسیاری از مناطق مرکزی و شرقی کشور با کمبود آب روبرو بوده در حالیکه بیشتر مناطق شمالی و قسمت‌هایی از مناطق غربی کشور بویژه در دوره‌های ترسالی با آب مازاد مواجه هستند. آمارها حاکی از آن است که در حدود ۷۰ درصد بارندگی‌های کشور متعلق به نواحی غربی است در حالیکه نزدیک به ۵۰ درصد جمعیت در مناطق شرقی و مرکزی کشور مستقر هستند. علاوه بر این از حدود ۴۰۰ میلیارد مترمکعب نزولات جوی سالانه کشور، حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب قابل‌استحصال عنوان شده و البته این میزان نیز به هیچ‌وجه توزیع یکنواخت ندارند و همین امر بحث انتقال آب بین‌حوضه‌ای را در کشور به یکی راهکارهای پرطرفدار تبدیل کرده است.

موافقان و مخالفان پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ای

کمبود منابع آبی قابل استحصال همیشه یکی از مهمترین دغدغه‌های بشر بوده و این مساله به هیچ‌وجه قابل‌انکار نیست اما در عین حال برآورد سود و زیان یا اصطلاحاً ارزیابی کل پروژه نیز از جمله ضروریات اجرای چنین طرح‌هایی است. مخالفان طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای به دلیل تاثیرات آشکار درازمدت مانند تغییر در سیستم جریان آب طبیعی بالاخص در ناحیه مبداء، احتمال تغییر کیفیت آب، احتمال ایجاد آلودگی و خشکسالی، تغییر زیستگاه و بالطبع آن تاثیر آشکار بر کلیه زیستمندان اعم از گیاه و جانور و انسان، تاثیر بر محیط و منظر و در ضمن ایجاد آلودگی‌های بصری با چنین طرح‌هایی مشکل دارند. از طرف دیگر موافقان با استناد بر معضل غیر قابل‌انکار کم‌آبی، استفاده از مدرن‌ترین و به روزترین تجهیزات مهندسی بر موضع خود مصرانه پافشاری می‌کنند. بدیهی است که تنها راهکار چنین مباحث چالش‌‌برانگیزی تبعیت از اصول علمی و تجربی است. دی‌جی‌کالامگ درصدد است که با دنبال کردن این مساله شما را در جریان تازه‌ترین اخبار و تجارب جهانی این حوضه قرار دهد.